Электронлă вулавăш

Дельфин чирлĕ çын пекех йывăррăн сывласа выртрĕ.

— Мĕн тăвăпăр? — çамрăк ученăй куçĕнчен хумханса пăхрĕ Рена Хорькова врач лаборантка.

Виталий дельфина çурăмĕнчен хыпашласа пăхрĕ — тирĕ унăн яп-яка, кĕлетке температури вăтăр çичĕ градусран иртет пулин те, алла тиртен сивĕ çапать. Çурăмĕ унăн хуп-хура тĕслĕ, хырăмĕ вара юр пекех шурă. Кăшт çеç уçăлнă çăварĕнчен пĕр пек пĕчĕкрех шăлсем курăнаççĕ. Умне пĕшкĕннĕ Синичкина асăрхасан дельфин куçĕсене мăчлаттарса хупрĕ те ученăйран пулăшу ыйтнăн тата уççăнрах та вăрăммăн хашлатса илчĕ.

Синичкин дельфин епле асапланнине урăх чăтса лараймарĕ, ура çине тăчĕ те лаборантка еннелле çаврăнчĕ:

— Халех тинĕсе ярса пăхатпăр, — терĕ вăл дельфин шывра часах чиртен сываласса шанса. Хăй çавăнтах йăпăр-япăр хывăнчĕ те дельфина çуначĕсенчен питĕ асăрханса тытрĕ.

Дельфинпа пĕрле шыва Виталий те кĕчĕ. Хавшанăскере ун чух вилĕмрен çăлса хăварма (касса пăхсан вăл сарамакпа чирлени паллă пулчĕ) май килмерĕ пулин те ученăй унпа тăварлă тинĕс шывне чăмсан мĕн курнине нихçан та манмĕ. Путакан дельфина ыттисем самантрах темиçен пырса сĕртĕнчĕç те ăна каллех шывран кăларса çĕклесе тăчĕç. Пĕри мăн ушкăнтан уйăрăлса Синичкин патнех ишсе пынăччĕ, анчах ученăй умĕнче чарăнса та тăраймарĕ, чирлĕ дельфин çăварлăхĕнчен чуна ыраттармаллах хăйăлтатса тухакан сасса илтсен çавăнтах каялла ыткăнчĕ.

Дельфинсем, этем пекех, сывлăшсăр пурăнаймаççĕ. Çавăнпа вĕсем вăхăтран вăхăта шывран пуçне кăлараççĕ те ӳпкисене таса сывлăшпа тултараççĕ, унтан татах шалалла чăмаççĕ. Çав хушăра вĕсем пĕр-пĕринпе питĕ хăвăрт калаçаççĕ. Чирлĕ дельфин вăйсăрланса çитнипе юлташĕсем пулăшнине пăхмасăрах тинĕс тĕпнелле путса анса кайсан шыври сасăсем татах нумайланчĕç. Пĕрисем çинçен ӳхĕреççĕ, теприсем — хулăнраххăн, виççĕмĕшĕсен сасси вара шăхăрнине аса илтерет. Хурлăхлăн, çав хушăрах çепĕççĕн илтĕннĕ пек туйăнчĕç вĕсем биофилолога... Вилнĕ тусĕшĕн хуйхăрса пĕр-пĕринпе калаçакан дельфинсем хушшинче Виталий хăйне таçти урăх планетăна килсе лекнĕ пек туйрĕ...

Шăп çавăн чухне çамрăк ученăй дельфинсен пуç миминчи ăслăх центрĕсем çинчен нумай шухăшларĕ. Вара биофилолог пуçĕнче çĕнĕ шухăш çиçĕм пек ялтлатса иртрĕ... Темиçе кун хушши канăç памарĕ вăл Синичкина, амаланса, вăйланса пырса юлашкинчен çамрăк ученăя асамлă вăй пекех тыткăнласа хучĕ.

Чирлĕ дельфинпа шыва кĕнĕ хыççăн тăваттăмĕш кунне Синичкин пур ассистентсене те хăй патне чĕнтерчĕ. Унăн çĕнĕ шухăшне пурте ырласа йышăнчĕç...

Канашлу хыççăн биофилолог Мускава икĕ телеграмма çаптарчĕ. Тепĕр эрнерен вара Синичкин ушкăнне икĕ инженер-конструктор хушăнчĕ.

Çакăн хыççăн çамрăк ученăйсем, çĕнĕ идейăпа хавхаланса кайнăскерсем, Виталий Синичкин ертсе пынипе дельфинсен чĕлхине нихăçанхинчен те тĕплĕнрех тĕпчеме пуçларĕç. Çынсемпе çак ăслă чĕр чунсем пĕр-пĕринпе çăмăллăнах калаçма пултарччăр тесе дельфин чĕлхинчен этем чĕлхине куçаракан биофот текен çав тери кăткăс аппарат тума тытăнчĕç. Ăна пĕрремеш хут ĕçлеттерсе пăхнипе Хура тинĕс хĕрринче пансионат биофилологи наукин çĕнĕ страницине уçрĕ. Аппарата каçхинех пур енчен те хатĕрлесе çитернĕ пулин те ученăйсем ăна тепĕр кун ирхине тин ĕçе ярса пăхас терĕç.

Акă кĕтнĕ ир. Уçă сывлăш биофота вырнаçтарнă пĕчĕкрех шурă çурт кантăкĕ умĕнчи акаци çулçисене кăшт çеç варкăштарать. Çывăхри ту хушăкĕнче тинĕселле тухма хăяймасăр çăра тĕтре купаланса тăрать, Çуртран тулалла кăларнă пралуксене тинĕс еннелле лартса кайнă лутра юпасенчен çакса янă. Вĕсен вĕçĕсене тинĕс шывне путарса хунă çĕнĕ йышши репродукторсемпе çыхăнтарнă. Шурă çуртри микрофон умĕнче калаçакан ученăй сăмахĕсем биофотăн кăткăс механизмĕсемпе ăслăлăх приборĕсен тыткăнне лексе улшăнаççĕ те шыври репродуктортан дельфинсем калаçнă евĕр янраса тухаççĕ. Шыври дельфинсем çинçе те мăн саспа шăхăрса калаçни вара репродуктор карланкине лексе пралуксем тăрăх биофот патне вĕçсе çитет, халиччен çĕр чăмăрĕ çинче никам ăнланма пултарайман ультрасасăллă сăмахсем шалти репродуктортан чип-чиперех этем пупленĕ евĕр илтĕнеççĕ...

Анчах çав ир пансионат сотрудникĕсем çакна çирĕплетсех калайман-ха. Вĕсем Синичкин тавра пухăнса интереслĕ калаçу пуçланасса хумханса кĕтрĕç.

Акă Рена Хорькова врач лаборантка, тинĕс хĕрринче ятарласа дежурствăра тăраканскер, шурă çурта чупса хăпарчĕ.

— Дельфинсем вăранчĕç, халь гимнастика тăваççĕ, — пĕлтерчĕ вăл.

Шыври чĕр чунсем ир-ирех пĕр-пĕринпе кĕрешме пуçланине, шывра выляса ишнине ученăйсем гимнастика тенĕччĕ.

— Апла тăк, пуçлатпăр, биофота ток парăр-ха, — терĕ Синичкин.

Çак ăслă аппарата тăвакансенчен пĕри — Сафонов инженер — ток регуляторĕн рычагне аялалла пусса куçарнă хыççăн биофотăн кантăклă енĕнче вĕçĕмсĕр ылмашăнса тăракан çĕршер çутă пайăрка курăнса кайрĕ.

Виталий шыв хĕррине аннă Рена Хорьковăна биофот калаçăвне итлекен дельфинсем шывра хăйсене хăйсем епле тыткалани çинчен пĕлтерсех тăма хушрĕ.

— Сывлăх сунатпăр сире, тинĕсри пирĕн туссем! — терĕ хумханнă сасăпа Синичкин.

Шурă çуртра шăп. Мĕн тейĕç-ши хирĕç дельфинсем? Этем пуçласа вĕсен чĕлхипе калаçнине ăнланĕç-ши вĕсем? Дельфинсемпе чăн-чăн çыхăну тытма пулăшĕ-ши çынсене çак ăслă аппарат?

— Кам унашкал мăкăртатать — килтĕр-ха вăл ман паталла...

Ку сасă репродуктортан аран-аран хăрăлтатса тухрĕ пулин те, çуртра çавăнтах пĕр харăс хаваслăн ур-р-ра! кăшкăрни янăраса кайрĕ. Биофот дельфинла калаçма пултарать иккен!

— Чимĕр-ха, — терĕ Синичкин юлташĕсем пĕр-пĕрин аллисене тыта-тыта чăмăртанине савăнса пăхса, — биофотăн сасă улăштаракан пайне кăштах кăна хытарма тивет.

Сафонов инженер биофилолог шухăшне сăмахсăрах ăнланчĕ, аппарата ток яма чарса регулятор рычагне паçăрхи вырăна лартрĕ те çӳлти хупăлчине уçрĕ...

— Рена, шывра улшăну курăнмасть-и? — ыйтрĕ Синичкин тинĕс хĕрринчи дежурствăри врачран.

— Хальлĕхе çук-ха, — терĕ лешĕ.

— Шыва тепĕр хут сигналсем яратпăр, лайăхрах асăрха эппин.

— Схемăна кăштах улăштартăм, — пĕлтерчĕ çийĕнчех инженер.

Синичкин каллех микрофон умне вырнаçса ларчĕ.

— Сывлăх сунатпăр сире, пирĕн тинĕсри туссем! Çакăн хыççăн пĕтĕм тинĕс самантлăха шăпланнăн туйăнчĕ. Унтан репродуктортан асар-писер шăв-шав илтĕнме тытăнчĕ. Биофот дельфинсем çухăрашса калаçнине аран-аран çеç этем чĕлхине куçарса пыма ĕлкĕрчĕ пулас.

— Кам апла калаçать?

— Эй, хăшĕ паçăр унашкал мăкăртатрĕ?

— Килĕр-ха кунтарах — çак муклашка кăлармарĕ-и вăл сасса?

— Кам апла калаçать тетĕп?

Хулăн, çинçе сасăсем. Лăпкăн ыйтакансем, пăлханса кăшкăракансем, тĕлĕнсе çуйăхакансем...

— Виталий Сергеевич, дельфинсем пурте шыври репродуктор тавра пухăнчĕç! — тесе пĕлтерчĕ Рена Хорькова. — Темиçен пуçĕсене шывран кăларса шурă çурт еннелле пăхаççĕ, — терĕ вăл тепĕр вăхăтран.

— Гермес шывра лăпкăн тăма та пĕлмест, — хушса хучĕ врач кăшт каярахпа. — Куçĕсене чарса янă хăй!

— Туссем, — терĕ малалла Синичкин хăй хытă хумханнине сассинче палăртас мар тесе тăрăшса, — эсир халĕ ученăй сассине илтетĕр. Мана Синичкин тесе чĕнеççĕ. Эпир çак хушăра сирĕн чĕлхене вĕренсе çитрĕмĕр, эсир калаçнине этем чĕлхине куçаракан биофот текен аппарат турăмăр. Эсир сăмах хушасса кĕтетпĕр халь...

Дельфинсем каллех шавласа кайрĕç.

— Леш, ту çинчи çуртра пурăнаканни! — терĕ çинçе сасă.

— Гермес, хирĕç эс чĕн!

Ученăйсем пĕр-пĕрин çине пăхса илчĕç. Ватăрах дельфинне çынсем Гермес тесе чĕннине вĕсем те пĕлеççĕ-мĕн. Çынсем çав дельфин ыттисенчен чи аслăраххи те ăслăраххи тесе шутлани те тĕрĕсех пулас.

— Тип çĕр çыннисене илтетпĕр эпир, — терĕ Гермесăн хулăн сасси. — Анчах эсир ăнланма йывăр сăмахсемпе калаçатăр...

Çур сехете яхăнах пычĕ çак тĕлĕнмелле калаçу. Унтан вĕсем аппарата ток яма чарчĕç те пурте çуртран тулалла вирхĕнсе тухрĕç, тинĕс хĕрне чупса анчĕç. Пĕрисем хăйăр çине ларса салтăнма пуçларĕç, теприсем çĕнтерӳ савăнăçне ниçта шăнăçтараймасăр хăйсене кĕтсе çыран патнех ишсе пынă йăлтăркка дельфинсем хушшине сикрĕç.

Тепĕр эрнерен Синичкин биофилологпа Сафонов инженер-конструктор биофот дельфинсемпе мĕн калаçнине çырса пынă магнитофон пленкин тĕркине чăматана майласа чикрĕç те Мускава тухса кайрĕç.

Мускавра Наукăсен академийĕн чĕлхе уйрăмĕн ларăвĕ пулса иртрĕ. Тĕп хуларан Хура тинĕс хĕрринчи пансионата Синичкинпа пĕрле ватăрах академик вĕçсе килчĕ. Вăл дельфинсем ăçта тата епле пурăннине курса çӳрерĕ, врач лаборанткăпа тата инженер-конструкторпа тавлашма пуçличченех сăмахларĕ, юлашкинчен Гермеспа калаçса пăхрĕ. Каçалапа вара çамрăк ученăй аллине хĕрӳллĕн тытса чăмăртарĕ.

— Коллега, — терĕ вăл, — Кайненбергпа Сарпович вĕренекенĕ биофилологире чаплă çитĕнӳ тунăшăн савăнатăп эпĕ. Дельфинсене этем чĕлхине хăвăртрах вĕрентме пулать тесе хам йăнăш тунине те йышăнтăм. Малашне те наукăра ăнăçлăх сунатăп сире.

Виталипе пĕрле ирхи шуçăмла тытнă пулă яшкине пĕçерсе çинĕ хыççăн академик каллех Мускава таврăнчĕ. Нумаях та вăхăт иртмерĕ — совет корресподенчĕсемпе ют çĕршывсен журналисчĕсем валли пресс- конференци ирттерме Синичкина татах тĕп хулана чĕнсе илчĕç.

Вакăшран Хура тинĕс хĕррине таврăннă чух çул çинче çакна пĕтĕмпех çĕнĕрен аса илчĕ Виталий. Тăван ялĕнче эрне ытла пурăннă хыççăн вăл ашшĕн шăпипе хăйĕн дельфинĕсемсĕр пуçне урăх нимĕн çинчен те шухăшлама пултараймарĕ. Вăрçă вăхăтĕнче ют станцире çухалса юлнă йăмăкĕ те биофилолог асĕнчен тухмарĕ. Мĕн пĕчĕкренпе чуна пăшăрхантарса тăнă сăлтав Виталий чĕрине çĕнĕрен ыраттарса ячĕ...

 

5

Синичкин инçетри ту сăмсахĕ хыçĕнчен тухнă хĕвел шевлисем акаци тĕмĕсем çине ӳксенех тăчĕ, ал шăлли илсе сукмак тăрăх тинĕс хĕрне анчĕ. Лăпкăн çеç чӳхенсе выртакан тинĕс шывне снксен пĕтĕм çан-çурăма çав тери канлĕ пулса кайрĕ. Виталий çăвăнчĕ, вĕтĕ хумсем çийĕн ишрĕ, чăмса шыври ирхи сасăсене итлерĕ, дельфинсем епле пурăнаççĕ-ши тесе çывăхри пансионат еннелле пăха-пăха илчĕ.

Часах ученăй патнелле дельфин шыва çурса ишсе килни курăнчĕ. Ку — Гермес пулчĕ. Çак ăслă чĕр чун каçсерен ыттисенчен каярах лăпланать, ирхине те маларах вăранать. Пĕлессе те чылай пĕлет пулас вăл — ученăйсене тӳрех куçран пăхать, халь-халь этемле сăмах хушасла, йăваш куçĕсене мăчлаттарма пуçлать. Акă халĕ те вăл биофилолог тавра тăрă шыва сирпĕнтерсе çаврăнчĕ те унăн хĕвелпе пиçĕхнĕ çурăмĕнчен çепĕççĕн пырса сĕртĕнчĕ. Калаçасса ытларах çак дельфинпа калаçать Синичкин, — хăш-пĕр чухне вăл ученăй мĕн шухăшланине те витĕрех курса тăнăн туйăнать.

Гермес биофилолог тавра тепĕр çаврăм турĕ, ученăй ку хутĕнче ăна çурăм çунаттинчен кăмăллăн тытрĕ. Дельфин çунаттисем пĕртте пулăсенни пек мар, вĕсем çемçе те çурма çаврака, çавăнпа пӳрнесене кастарас хăрушлăх та çук. Гермес хӳрине вылятса илчĕ те пуçне шывран кăларса сăртри шурă çурт еняелле пăхрĕ. Уçă çăварĕнчен, каç кӳлĕм ӳхĕ çухăрнăн, тĕрлĕ сасăсем пĕр харăс янраса тухрĕç.

«Биофота тĕллесе кăтартать вĕт çакă, — шухăшларĕ хăй тĕллĕн Синичкин, — манпа калаçса пăхасшăн. Тунсăхланă ĕнтĕ... Хам пекех», — Виталий татах дельфина çурăмĕнчен ачашласа илчĕ.

— Гермес, çак кунсенчех эпир ĕçе тытăнатпăр ак, — терĕ вăл сасăпа кашни сăмаха уççăн калама тăрăшса, унтан куçпа виçейми инçене тăсăлакан тинĕсĕн хĕвел анăçнелле тĕллесе кăтартрĕ. — Ăнлантăн-и, часах эпир Одесса патне куçса каятпăр.

Дельфин кăкăр таран шывра тăракан çамрăк ученăй çине халĕ паçăрхинчен те хытăрах сăнаса пăхрĕ, вăл мĕн каланине тимлесе итлерĕ, унтан ученăйпа юнашар шыв çине лăпланса выртрĕ.

— Ну, каях эппин тусусем патне, — терĕ тепĕр самантран Виталий дельфина аякĕнчен кăлт тĕксе. — Ыттисем вăрансан биофот витĕр калаçăпăр.

Гермес ăнланчĕ — каялла пансионат патнелле ишсе кайрĕ. Синичкин вĕтĕ чулсем çийĕн шывран асăрханса утса тухрĕ те хул-çурăмне ал шăллипе сăтăрса типĕте пуçларĕ. Хĕвел шевлисен ăшшине халĕ çамрăк кĕлетке тата уççăнрах туйса илчĕ.

Çурт патне çитерехпе Виталий сукмак çинчи сирень тĕмĕ умĕнче чарăнса тăчĕ. Кунтан çывăхри аслă çул ывăç çинчи пекех курăнать. Ученăя, паллах, çулĕ мар, ун тăрăх ку еннелле чуптарса килекен сенкер автобус интереслентерчĕ. Экспедици членĕсем пансионатран виçĕ-тăватă çухрăмри сăрт айлăмĕнчи мăн ялта пурăнаççĕ. Врач лаборантка Рена Хорысова та çавăнта, лапсăркка йывăçсем айне пулнă пĕчĕкрех чул çуртра ашшĕ-амăшĕ патĕнче пурăнать. Çуркунне, ун чух Рена çирĕм виççĕ тултарнă кунччĕ-ха, Виталий вĕсем патĕнче пулса та курнăччĕ. Ашшĕ те, ялти учитель, амăшĕ те, виноград совхозĕнче ĕçлекенскер, питĕ сăпайлă çынсем пек туйăннăччĕ ун чух Синичкина... Хĕрĕ те вĕсен ырă кăмăллăскер, институт хыççăн тӳрех биофилолог экспедицине килнĕскер, дельфинсемпе Виталирен кая мар интересленет. Çĕр каç ученăй аэропортран килме тухсан автобусран Хорьковăсен çурчĕ тĕлĕнчех анса юлас тенĕччĕ, анчах патнерех çывхарса пынă май хăюлăхĕ унăн чакнăçемĕн чакса пычĕ, вара дельфинсем çинчен врачран ыран ир те ыйтса пĕлĕп-ха тесе хăйне хăй лăплантарчĕ те хĕр пурăнакан çуртăн çап-çутă кантăкĕсене пăхса кăна иртрĕ...

Рена Хорькова пансионата яланах питĕ ир çитет. Çавăнпа шоссерен тинĕс хĕрнелле пăрăнса кĕрекен ансăр çул тĕлĕнче сенкер автобусран çинçе пӳллĕ хĕр анса юлни Синичкина тĕлĕнтермерĕ. Вăл сирень тĕмне сирсе тепĕр енне тухрĕ те Ренăна хирĕç хăвăрттăн утса кайрĕ.

Виталие çак тăпăл-тăпăл кĕлеткеллĕ, çырă çӳçлĕ хĕр тăван йăмăкĕ пекех çывăх туйăнать, унпа юнашар чух чуна яланах çăмăл, ĕçлес кăмăл та çĕкленет. Çак самантра вара Виталий сасси пĕртте ĕçлĕ ученăйăнни пек мар, çепĕçреххĕн илтĕнет. Биофилолог хăех темиçе те асăрхарĕ ĕнтĕ — ун пек чух Ренăн хура куçĕнче самантлăха темĕнле пысăк савăнăç палли çиçсе илет.

Акă Рена хăй те сăрт айккипе хирĕç килекен Синичкина асăрхарĕ, ученăя аллипе сулса саламларĕ.

— Сăр хĕрринчен çитнĕ ятпа сире, Виталий Сергеевичй — терĕ те хĕр хĕпĕртенине пытармасăр каччă еннелле хăйĕн пĕчĕк аллине тăсрĕ.

Рена алли çемçе, вĕри. Виталий ăна хăйĕн аллинче ахаль чухнехинчен нумайрах тытса тăчĕ пулас — хĕр пичĕ çавăнтах хĕрелсе тухрĕ. Те вăтаннине палăртасшăн пулмарĕ хĕр, те урăх сăлтавпа, тепĕр аллинчи шăтăклă сумки патне пĕшкĕнчĕ те Синичкина виноград сапаки кăларса тыттарчĕ. Халĕ вара Виталин хĕрелме черет çитрĕ.

— Ман хамăн Сăр кучченеçĕпе хăналамалла-çке сире, эсир ав... — терĕ вăл ним тавăрса калама аптăраса.

— Эй, ĕлкĕрĕр-ха ăна, — терĕ Рена йăл кулса, — унччен куна тутанса пăхăр. Атте хăй сыпса ӳстернĕ сорт...

— Юрĕ-çке эппин, — килĕшрĕ ученăй, — сире эпĕ кайран чие çырли çитерĕп. Асанне вăйпах тултарса ячĕ. Пурин валли те илсе кай, мăнукăм, тет...

— Еплерех ун сывлăхĕ?

Врач сасси ку хутĕнче тата та ытларах пăлханса тухрĕ, вăл халĕ Виталишĕн чи çывăх та ырă сас пекех илтĕнчĕ. Çамрăк ученăй иртнĕ эрнере хăй сисмесĕрех Ренăсăр питĕ тунсăхласа çитнине тин чунĕпе туйса илчĕ.

— Виталий Сергеевич, сирĕн ăна кунта илсе килмелле, — сĕнчĕ хĕр биофилолог асламăшĕ çинчен каланине итлесе пĕтерсен. — Пурăнатчĕ пирĕн патăрта. Ырă климат, сад, пахча, çимĕç...

— Э-э, çук ĕнтĕ, ялтан тухса каяссине хăлхана та чикмест вăл — иртнĕ вăрçа манаймасть, — терĕ те Синичкин калаçăва урăххи çине куçарчĕ: — Ну, пирĕн дельфинсем ятарлă программăна епле пурнăçласа пыраççĕ? — ыйтрĕ вăл винограда васкамасăр пĕрерĕн татса ĕмсе. — Хăйсене халĕ те эпир шутланă пекех тытаççĕ-и?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн