Судьба революции решалась под Свияжском. Октябрьская победа революции далась легко. Стихийный напор ослабел.

Л.Д. Троцкий.

Пӗлтӗр Тутарстана кӗрекен Сӗве хулинче Граждан вӑрҫин музейӗ уҫӑлнӑ. Унта Хӗрлӗ Ҫара туса хуракана тата ӑна чи йывӑр вӑхӑтра ертсе пынӑ Л.Д. Троцкие халалланӑ экспонатсем пысӑк вырӑн йышӑнаҫҫӗ. Ҫар ӗҫӗсен наркомӗн гипсран тунӑ кӳлепине, ун биографийӗпе кӗнекисене, хӑй аллипе 1918 ҫулта ҫырнӑ Ҫар присягине (1991 ҫулта ҫӗнетнӗ хыҫҫӑн Раҫҫейре халӗ те усӑ кураҫҫӗ) ятарлӑ зала вырнаҫтарса лартнӑ. Тепӗр залра Сӗве хулине «Троцкий пуйӑсӗ» килнине кӑтартнӑ. Шуррисемпе хӗрлисем «революци арӑсланне» ҫарамаслантарса пуҫ шӑммисен купи ҫине лартса та, ҫӗлене сӑнӑпа тирекен харсӑр юланутҫӑ пек те «юлташла» тӑрӑхласа кӑтартнӑ, ҫак ӳкерчӗксем валли те музейра вырӑн тупӑннӑ…

Тутарстанӑн патшалӑх советникӗ М.Ш. Шаймиев музейҫӗсен ӗҫне «тӗлӗнмелле чаплӑ» тесе хакланӑ.

Мӗнпе палӑрса юлнӑ-ха Л.Д. Троцкий Сӗве хулине килни? «Эпӗ арӑслан пек хаярланса йӗркерен тухса кайнӑ салтаксене хӗстермен пулсан эпир паян Политбюрора ларман пулӑттӑмӑр», — тенӗ каярахпа Лев Давыдович. «Питӗ тӗрӗс калатӑр», — килӗшнӗ унпа Халӑх Комиссарӗсен Канашӗн Председателӗ В.И. Ленин.

Кӑҫал Октябрьти социализмла Аслӑ революци пулнӑранпа 100 ҫул ҫитет, ҫавна май кӳршӗллӗ республикӑра тӗнчене кисретнӗ вӑхӑта тӗрлӗ майсемпе усӑ курса халӑха аса илтересшӗн.

Тӑшман ункинче

1918 ҫула кӗрсенех ҫӗршыври пӗтӗм влаҫа хӑйсен аллине ҫавӑр­са илнӗ большевиксем пысӑк йывӑрлӑха кӗрсе ӳкеҫҫӗ: вӗсемех ниҫта кайса кӗреймесӗр хӗтӗртнипе патша ҫарӗ саланса каяс патне ҫитет, вӑл тапӑнса килекен Германи ҫарне тытса чараймасть. Польша, Литва, Латви, Белорусси, Раҫҫейри нумай кӗпӗрнесем, ҫав шутра Псков кӗпӗрни, нимӗҫсен аллинче. Украинӑна та нимӗҫ салтакӗн атти таптать. Ҫурҫӗрте Мурманскпа Архангельск хулисене французсемпе акӑлчансем тытса илнӗ, вӗсен ҫарӗсем Вологда еннелле кайма хатӗрленсе тӑраҫҫӗ. Уралта Дутов утаман хуҫаланать. Кӑнтӑрта, Дон ҫинче, Краснов генерал ертсе пынипе казаксем пӑлхав ҫӗкленӗ... Большевиксем тытса тӑракан Раҫҫей авалхи Мускав княжестви пек анчах тӑрса юлать.

Ун чухнехи капашсӑр йывӑр тӑру-тӑрӑва Л.Д. Троцкий хӑйӗн «Моя жизнь» ятпа тухнӑ асаилӳсен кӗнекинче («Месяц в Свияжске» пай) ҫапла ҫырса кӑтартнӑ:

«…Моментами было такое чувство, что все ползет, все рассыпается, не за что ухватиться, не на что опереться. Вставал вопрос: хватит ли вообще у истощенной, разоренной, отчаявшейся страны жизненных соков для поддержания нового режима и спасения своей независимости? Продовольствия не было. Армии не было. Железные дороги были в полном расстройстве. Государственный аппарат еле складывался. Всюду гноились заговоры…»

Каларӑмӑр ӗнтӗ, большевиксемпе вӑрҫа чарас текен ытти вӑйсем патша ҫарне хавшатса ӑна салатса ярас тесе нумай тӑрӑшнӑ. Вӗсем мобилизаци йӗркине пӑрахӑҫласа ҫара хӑйсен ирӗкӗпе каякансенчен йӗркелемелле тесе кӗрленӗ. Ҫарти чинсене пӗтермелле иккен, командирсене суйласа лартмалла, приказсене пуху туса сӳтсе явмалла пулнӑ. В.И. Ленин хӑйӗн «Государство и революция» кӗнекинче ҫӗнӗ пурнӑҫ тума ҫар кирлӗ мар тесе татсах каланӑ, ун вырӑнне пӗтӗм халӑха пӑшал тыттармалла тесе палӑртнӑ. Ку шухӑша вӑл К. Маркс каланинчен илнӗ. Чӑнах та, хӑйӗн «Капитал» ятлӑ хулӑн кӗнекинче кӗреҫе сухаллӑ нимӗҫ мӗн кӑна ҫырса тултарман. Маркспа Энгельс хыҫҫӑн кайса большевиксем ҫемьесӗр пурнӑҫ тума, укҫа-тенке пӑрахӑҫлама та шутланӑ.

1918 ҫулхи апрель уйӑхӗнче Хӗрлӗ Ҫар туса хуни ҫинчен Декрет тухать. Унта ҫара ирӗклӗ майпа йӗркелесси пирки каланӑ. Салтаксен ушкӑнӗсене иккӗн ертсе пымалла тӑваҫҫӗ — командирпа комиссар. Дивизи е тата пысӑкрах ҫар ушкӑнӗ Ҫар канашне пӑхӑнать (икӗ комиссар тата командир).

Историксем палӑртнӑ тӑрӑх, Хӗрлӗ ҫар 1918 ҫулхи ҫурла уйӑхӗчченех йӗркеленсе каяймасть. Пӗрремӗш тӗнче вӑрҫинче тыткӑна лекнӗ Чехословаксен корпусӗ пӑлхав ҫӗклесен большевиксен правительстви хытах хӑраса ӳкет. Мартӑн 14-мӗшӗнче В.И. Ленин ҫине тӑнипе Л.Д. Троцкий Ҫар ӗҫӗсен наркомӗ пулса тӑрать, ҫав уйӑхрах ӑна Аслӑ ҫар Канашӗн председателӗ туса хураҫҫӗ, тепӗртакран — тинӗс ӗҫӗсен наркомӗ. Сентябрь пуҫламӑшӗнчен вӑл — РСФСР Ҫар Канашӗн председателӗ. Кӗскен каласан, Граждан вӑрҫинче ҫар пӗр «чышкӑна» чӑмӑртанма пуҫлать.

«Арӑслана» ма асӑрхаман?

Чӑваш историкӗсем Граждан вӑрҫи пирӗн тӑрӑхра мӗнле кӗрленине самаях тӗпченӗ, хӗрлӗармеецсем валли чӑвашсем миҫе ҫӑпата хуҫса пани таранчченех. Анчах Тӗрлемеспе Сӗве таврашӗнчи ӗҫсене вӗсем пит кӗрсех кайман. Сӑлтавӗ паллӑ — Троцкий, кунта ытлашши сӑмах персе ярсан сана ҫисех яраҫҫӗ. Анчах политика ҫанталӑкӗ уяртсан тухнӑ «Чӑваш энциклопедийӗнче» те (2006-2011) пысӑк асӑрханулӑх иртсе кайманни сисӗнсе тӑрать: Чӑвашра йӗркеленнӗ ҫарсем, Атӑл флотилийӗ, ҫапӑҫусенче палӑрнӑ уйрӑм командирсем пирки нумай каланӑ, анчах Тӗрлемес — Сӗве таврашӗнчи хаяр ҫапӑҫусене ҫула май тенӗ пек кӑна асӑннӑ, Ф.Ф. Раскольников (Атӑл флотилин ертӳҫи), Л.М. Реснер (разведка отрячӗн комиссарӗ) Чӑваш ҫӗрӗ ҫинче ытлашши темех туман пулсан та вӗсем пирки уйрӑм статьясем вырнаҫтарнӑ, Л.Д. Троцкие вара пачах асӑнман.

Раҫҫей шайӗнче «революци арӑсланӗн» ячӗ халь кӗрлесе тӑрать. Ытла та тӗлӗнмелле шӑпа — шарламасӑр епле чӑтса тӑрӑн! Л.Д. Троцкий ҫинчен юлашки вунӑ ҫулта илемлӗ тата документлӑ фильм темиҫе те ӳкерчӗҫ, «Жизнь замечательных людей» кӗнеке ярӑмӗнче ун пирки хулӑн монографи тухрӗ. Л.Д. Троцкин «Моя жизнь» тата ытти кӗнекисемпе статйисене халь тупса вулама йывӑр мар. В. Краснов, В. Дайнес «Неизвестный Троцкий: красный Бонопарт», А. Розенгольц «Из воспоминаний о борьбе за Казань» тата ытти кӗнекесенче ҫав тапхӑра анлӑн ҫутатнӑ, тутар историкӗсем те вӗсенчен ӳксе юласшӑн мар.

Тӗрлемес таврашӗнчи ҫапӑҫусене уҫса паракан хӑш-пӗр фактсене Куславкка районӗн сайчӗ ҫине пуҫтарса лартнӑ.

Чехословаксемпе «Комуч» ҫарӗсене хирӗҫ

1918 ҫулхи июнӗн 8-мӗшӗнче Самар хулинче Пӗтӗм Раҫҫейри йӗркелӳ Комитетне туса хураҫҫӗ («Комуч»). Ҫак ушкӑн хӑйне саккун кӑларакан тытӑм тесе палӑртать, правительство туса хурать, «Халӑх ҫарӗ» пухма тытӑнать. Тӗлӗнмелле пулин те, «Комуч» хӗрлӗ ялава хӑйӗн символӗ туса хурать.

Самарта Совет диктатурине татӑклӑн сивлеҫҫӗ, Раҫҫейре самодержависӗр демократилле йӗрке туса хума шутлаҫҫӗ.

Ҫав вӑхӑтра Вӑтам Атӑл тӑрӑхӗнче чехословаксен ҫарӗсем те хытах «йӑшӑлтатаҫҫӗ». Вӗсене лӑплантарма тата «Комуч» ҫарӗсене ҫапса салатма хӗрлисем Тухӑҫри фронт туса хураҫҫӗ, пилӗк Ҫара пӗр чӑмӑра пӗрлештереҫҫӗ. Фронта ертсе пыма И.И. Вацетис полковника хушаҫҫӗ.

Чехословаксен хӳттипе Комуч ҫарӗсем кӗҫех Чӗмпӗре илеҫҫӗ, Кӗпӗрне комитечӗпе ытти совет кантурӗсен Улатӑра тухса тарма тивет.

Шуррисем, Чӗмпӗр хулине ҫӑмӑллӑнах илнипе хавхаланса кайнӑскерсем, пӑрахутсемпе Атӑл тӑрӑх анаҫҫӗ те Хусана тытса илеҫҫӗ. Кунта пӗр банкӑн путвалӗнче капашсӑр пысӑк пуянлӑх — Раҫҫей империйӗн ылтӑнӗ упраннӑ.

Ҫав тапхӑрта чӑваш вулӑсӗсенчен тата ытти кӗпӗрнесенчен хӗрлисене пулӑш­ма ҫар ушкӑнӗсем вӗҫӗмсӗр килсе тӑраҫҫӗ. Йӗпреҫ тата Улатӑр отрячӗсем Шӑхран ушкӑнне пӗрлешсе Пиллӗкмӗш ҫара тылран хӳтӗлеме тытӑнаҫҫӗ. Йӗпреҫ­ре утлӑ ҫар пуҫтараҫҫӗ, хӗрсех ҫар ӗҫне вӗренеҫҫӗ. Ҫав отряд та кӗҫех Шӑхран ушкӑнне кӗрет. Унсӑр пуҫне Ҫӗрпӳпе Улатӑрта апат-ҫимӗҫ отрячӗсем йӗркеленеҫҫӗ. Ҫав ушкӑнсем ытти ҫарсемпе пӗрлешсе Пӑвапа Патӑрьел енчен килекен шуррисен ҫарӗсене тытса чармалла, Тӗрлемес — Шӑхран — Улатӑр чукун ҫулне тытса илме памалла мар.

«… Армия под Свияжском состояла из отрядов, отступивших из-под Симбирска и Казани или прибывших на помощь с разных сторон. Каждый отряд жил своей жизнью. Общей всем им была только склонность к отступлению. Слишком велик был перевес организации и опыта у противника. Отдельные белые роты, состоящие сплошь из офицеров, совершали чудеса. Сама почва была заражена паникой. Свежие красные отряды, приезжавшие в бодром настроении, немедленно же захватывались инерцией отступления. В крестьянстве пополз слух, что Советам не жить. Священники подняли головы. Революционные элементы деревни попрятались. Все осыпалось, положение казалось непоправивым» (Л.Д. Троцкий).

Хӗрлисен ҫарӗсем Атӑл урлӑ каҫса Сӗвепе Тӗрлемес таврашӗнче ҫирӗпленсе лараҫҫӗ. Ҫав йывӑр тапхӑрта Сӗве станцине темӗнле пуйӑс ҫитсе чарӑнать.

«Троцкий пуйӑсӗ»

Сылтӑм эсерсен пӑлхавне пусарнӑ хыҫҫӑн тинех ҫанӑ тавӑрса «шултӑра» тӗллевсене пурнӑҫлама май килет. Ку ӗҫе Л.Д. Троцкий тӗлӗнмелле майпа пуҫласа ярать. Август пуҫламӑшӗнче вӑл «Реввоенсовет председателӗн пуйӑсне» туса хума хушу кӑларать. Ҫав пуйӑс икӗ ҫул ҫурӑлӑха ун килӗ пулса тӑрать. Питех те хӑтлӑ та шанчӑклӑ пулнӑ Троцкий «килӗ»: ӑна 30 штыкран тӑракан латышсен отрячӗ хуралланӑ, унсӑр пуҫне 21 ҫынран тӑракан пулеметчиксен отрячӗ, 5 мотоциклист, 18 матрос, 9 юланутҫӑ, темиҫе автомашина пулнӑ. Кунта «В пути» хаҫат кӑларса тӑнӑ. Оркестрпа самолет та тӑшмансене ҫӗнтерме кирлӗ. Пуйӑс «халӑхӗ» валли ятарлӑ тум ҫӗлеттереҫҫӗ: ылтӑн лампаслӑ хӗрлӗ йӗм, кӑвак тужурка, ун ҫанни ҫине ятарлӑ эмблема вырнаҫтарнӑ. Пуйӑса нарком «летучий аппарат управления» тесе хаклать. Унта мӗн кӑна ҫук: типографи, телеграф, электростанци, радио, библиотека, гараж тата… мунча. Пуйӑс революцишӗн ытлашши япала пулманнине Л.Д. Троцкий хӑйӗн «Моя жизнь» кӗнекинче ҫапла ӑнлантарать:

«Два с половиной года, с короткими сравнительно перерывами, я прожил в железнодорожном вагоне, который раньше служил одному из министров путей сообщения. Вагон был хорошо оборудован с точки зрения министерского комфорта, но мало приспособлен для работы. Здесь я принимал являвшихся в пути с докладами, совещался с местными военными и гражданскими властями, разбирался в телеграфных донесениях, диктовал приказы и статьи. В свободные часы я диктовал в вагоне свою книгу против Каутского и ряд других произведений. В те годы я, казалось, навсегда привык писать и размышлять под аккомпанемент пульмановских рессор и колес».

Ҫак тапхӑрта Л.Д. Троцкие хӑйӗн кашни утӑмӗ историне кӗрессӗн туйӑннӑ: фотографпа кинооператора вӑл ахальтен пӗрле илмен. В.И. Ленин патне ҫаптарнӑ телеграммӑра нарком вӑрҫӑ вӑраха каясса систерет, халӑха ҫӗнӗ влаҫ майлӑ ҫавӑрас тесе вӑл корреспондентсене, Демьян Бедный сӑвӑҫпа пӗр-пӗр художника ярса пама ыйтать.

…Чаплӑ пуйӑс Мускавран Хусаналла хашкать. Л.Д. Троцкий стенографисткӑна васкавлӑн чӗнтерет те хаяр приказ кӑларать. Ӑна телеграфпа пур ҫара та ҫитереҫҫӗ:

«Выезжая на чехословацкий фронт, приветствую всех тех, кто честно и добросовестно отстаивает свободу и независимость рабочего класса и трудового крестьянства. Вместе с тем предупреждаю, что врагам народа, агентам иностранного империализма и наемникам буржуазии пощады не будет. В поезде Народного Комиссара по военным делам, где пишется этот приказ, заседает Военно-Революционный Трибунал, который снабжен неограниченными полномочиями… Назначенный мною начальник обороны железнодорожного пути тов. Каменщиков распорядился о создании в Муроме, Арзамасе и Свияжске концентрационных лагерей…»

Паллах, ҫак приказа тӑшман «чӗтресе тӑтӑр» тесе кӑларнӑ, ӑна пӑспа хӑратма шутланӑ. Хӗрлисен вӑй сахал мар, анчах вӗсем ҫапӑҫма «именсе» тӑраҫҫӗ. Ҫакӑ шуррисене хӗтӗртсех ярать. Вӗсем Сӗве — Тӗрлемес енчен хӗстерме пуҫлаҫҫӗ. Офицерсенчен тӑракан бригадӑна В.О. Каппель полковник ертсе пырать.

Августӑн 26-мӗшӗнче бригада Шеланга тата Ташовка тӗлӗнче пӑрахутсенчен анса Анатри Услон тата Моркваш еннелле васкаҫҫӗ, кӗҫех вӗсене Б.В. Савинков ушкӑнӗ хуса ҫитет. Ҫарӑн пӗр ушкӑнӗн Шӑхран — Йӗпреҫ — Пӑва еннелле кайнӑ пек туса хӗрлисене улталамалла.

Августӑн 28-мӗшӗнче Вашапатман ялӗ ҫывӑхӗнче Каппель отрячӗ виҫҫе пайланать: пӗр ушкӑнӗ Тӗрлемес станцине, тепри — Сӗве хулине, виҫҫӗмӗшӗ — Сӗве станцине ҫул тытать.

Ҫав кун ҫӑра тӗтрене пула хӗрлисен самолечӗсем сывлӑша ҫӗкленеймен, ҫавӑнпа вӗсем ҫӳлтен сӑнаса тӑшман ҫывхарнине вӑхӑтра асӑрхайман. 14 сехет тӗлне юланутҫӑсен ушкӑнӗ Тӗрлемес вӑрманне кӗрсе ҫухалнӑ. Кӗҫех вӗсем хуралта тӑракан красноармеецсене ҫапса салатаҫҫӗ, снарядсем турттарса килнӗ икӗ вакуна сирпӗтсе яраҫҫӗ.

«1918 ҫулта эпир Тӗрлемес станцийӗ ҫумӗнчи пӗр ҫуртра пурӑнаттӑмӑр, — аса илнӗ А.П. Ложкин (1901 ҫулта ҫуралнӑ). — Кӗтмен-туман ҫӗртен сдарядсем шартлатса ҫурӑлма тапратрӗҫ, ҫӗр чӗтренет тейӗн, пӳртсен пӗренисем сывлӑша ҫӗкленеҫҫӗ, тӗнче пӗтсе килнӗ пек туйӑнчӗ. Тавраллах ҫулӑм явӑнать. Снаряд ванчӑкӗсем ҫывӑхри Кивӗ тата Ҫӗнӗ Тӗрлемесе те ҫитнӗ. Кӗҫех станцине юланутсен ушкӑнӗ вирхӗнсе кӗчӗ. Хӗрлӗармеецсемпе пуҫтарӑннӑ халӑх Куславкка еннелле тара пачӗ, вӗсем кантӑр хушшине кӗрсе пытанасшӑн пулчӗҫ. Анчах юланутҫӑсем таракансенчен нумайӑшне хуса ҫитсе хӗҫсемпе каса-каса вӗлерчӗҫ… Эп ун чухне ача пулнӑ, анчах пулни-иртнине халь те манаймастӑп. Хӑйсене кантӑр хушшинче юланутҫӑсем хуса ҫитсен хӗрлӗ салтаксем ҫӗр ҫине выртса йӑвалана пуҫлатчӗҫ, ҫавна пула шуррисен хӗҫӗсем вӗсене тивейместчӗҫ. Вара хуҫисем хушнипе лашасем чӗркуҫленсе ларатчӗҫ те юланутҫӑсем салтаксене каса-каса пӑрахатчӗҫ…»

Шуррисен отрячӗ малалла кайнӑҫемӗн Атӑл енне пӑрӑнать, Курочкино ялне пырса кӗрет, тепӗр пайӗ Кӗҫӗн Шуртан ялӗ урлӑ иртсе тӗп вӑйсемпе пӗрлешме васкать. Каппель полковникӑн тӗллевӗ — Атӑл урлӑ хывнӑ кӗпере тытса илесси. Ҫак кӗпер ун чухне Раҫҫейӗн тӗп пайне Урал тата Ҫӗпӗр пайӗпе ҫыхӑнтарнӑ.

Шуррисем Троцкие хӑйне тата ун пуйӑсне тытса илмех пуҫлаҫҫӗ.

«…Едва я вернулся к себе в вагон, как со всех сторон раздалась ружейная трескотня. Я выскочил на площадку. Над нами кружился белый самолет. Он явно охотился на поезд. Три бомбы упали одна за другой по широкой дуге, не причинив никому вреда. С крыш вагонов стреляли по врагу из винтовок и пулеметов. Самолет стал недосягаемым, но стрельба не прекращалась. Все были точно в опьянении…

Коммунисты убеждали, разъясняли и подавали пример. Но было ясно. Что одной агитацией не сломить настроения, да и обстановка оставляла слишком мало времени. Надо было решиться на суровые меры. Я издал приказ, напечатанный в типографии моего поезда и оглашенный во всех частях армии: «Предупреждаю, если какая-либо часть отступит самовольно, первым будет расстрелян комиссар части, вторым — командир. Трусы, шкурники и предатели не уйдут от пули…»

Ҫав вӑхӑтра лару-тӑру пушшех япӑхланать. Питӗртен янӑ полк Сӗвене килнӗ-килменех пӑрахут ҫине ларса Чулхулана тухса тарнӑ текен сас-хура пӗтӗм фрончӗпе сарӑлать. Сутӑнчӑксене тытса килмесен «ерекен чире» мӗнле чармалла? Пӑрахута Шупашкар тӗлӗнче хуса ҫитсе тупӑсемпе тӗллесен таркӑнсем аллисене ҫӗклеҫҫӗ. Трибунал комиссара, командира тата хӗрӗхе яхӑн салтака персе пӑрахмалла тӑвать.

«К загнившей ране было приложено каленое железо. Я объяснил полку обстановку, не скрывая и не смягчая ничего… Под новым командованием и с новым самочувствием полк вернулся на позиции» (Л.Д.Троцкий).

Тӗрлемес патӗнчи хаяр ҫапӑҫӑва Г.Ф. Устинов хӑйӗн «На революционном посту» кӗнекинче ҫапла ҫырса кӑтартать:

«... Дипломатические представители союзников полагали, что Ленина и Троцкого лучше «взять живьем», увезти в Англию и там предать публичной смертной казни в острастку английским и французским рабочим, «чтобы не смели делать революции». Другие возражали: «Вы не знаете силы влияния Ленина и Троцкого на рабочих и солдат. Они сумеют дорогой убедить конвой и сбегут вместе с ним«... Такой исход не удовлетворял. Удовлетворил другой: убить и захватить власть в свои руки. Для осуществления этого плана было решено: на Ленина направить с револьвером полусумасшедшую женщину Каплан, а Троцкого взять живьем вместе с его поездом, стоявшим тогда на станции »Свияжск«. Последнее преступление взялись выполнить правый социалист Борис Савинков, офицер французской службы Лебедев и «учредиловец» Фортунатов.

28 августа 1918 г. все трое стали во главе отборных чехословацких кавалерийских отрядов в 500 чел. каждый. Удалось зайти в тыл «Поезда Троцкого» на целых 8 верст. Захватили железнодорожную станцию «Тюрлема». Начался бой. Не бой, не война, а нечто более кошмарное, небывалое. Полторы тысячи отборных всадников наступали. Оборонялись три-четыре сотни матросов и добровольцев. Работали два бронированных поезда. Это было ужасное, чудовищное сражение. Большинство наших частей было занято под Услоном и Красной Горкой, где полковником Степановым было приказано повести наступление, чтобы мы не могли оттянуть наши силы. У белогвардейцев откуда-то взялась артиллерия. Перевес был безусловный. У нас — горсть храбрецов. У них сила. Стойкая, привычная к боям, жестокая, твердая, дисциплинированная. Но у нас были матросы, которые знали, что если они сдадут, погибнет их вождь Троцкий, которого успели глубоко полюбить… Чехословаки дрались с отчаянным ожесточением. Цепи их тянулись из-за холмов непрерывной вереницей. Как траву, косил их пулеметный огонь наших бронированных поездов. Сражение продолжалось непрерывно около восьми часов. По холмам, в оврагах и рытвинах — всюду валялись трупы, трупы, трупы... Бой был окончен. Несколько сот отважных матросов грудью своей отстояли своего вождя, отстояли русскую революцию. Успех под Тюрлемой удесятерил бы силы наших противников, окрылил бы надеждой не только русскую контрреволюцию... Они удержали бы Казань. От Казани они пошли бы дальше, захватили бы целый ряд городов вверх по Волге, организовали бы мятеж в Петербурге и Москве. Но этого не случилось. Под Тюрлемой мы потеряли многое. Белогвардейцы там потеряли почти все. Замысел союзно-русского капитала потерпел полное крушение. Троцкий остался невредим. Ленин выздоровел».

«Ҫурмаккай» нарком

Ҫарсене генерал пек ертсе пыма пӗлменнине Л.Д. Троцкий пытарман та. Ӑна патша ҫарне илмен. Салтака каймалли вӑхӑтсене вӑл тӗрмесемпе ссылкӑсенче тата ют ҫӗршывсенче ирттернӗ. Аяккинчен пӑхсассӑн та нарком ҫар ҫыннине аса илтермен, ҫар тумтирӗ тӑхӑнма та вӑл килӗштерсех кайман. Кулленхи ӗҫсем хӑйне чӑрмантарса пынине Троцкий ялан аса илтернӗ: унӑн пысӑк политика тумалла, вак-тӗвекпе аппаланмалла мар. Сӗвене ҫитсенех вӑл аслӑ офицерсене ҫакна пӗлтерет: «Эп кунта килни сире ним енчен те тӑлласа ан тӑтӑр».

В. Красновпа В. Дайнес ҫар историкӗсем хӑйсен «Неизвестный Троцкий: красный Бонопарт» кӗнекинче ҫакна палӑртаҫҫӗ: «Нарком хӑйне ытла та маттуррӑн тыткалани »ватӑ большевиксене" килӗшмен, куҫ хыҫӗнче вӗсем унран ҫурмаккай тесе тӑрӑхланӑ. Г.Е. Зиновьевпа И.В. Сталин вара унпа вӑрҫсах каяҫҫӗ. Сталин влаҫа ларсан Троцкие курайманни унпа алла-аллӑн ӗҫленӗ ҫынсене хытӑ пырса тивет.

Хӑш чухне Л.Д. Троцкий командирсемпе хӗрлӗармеецсене хӑйӗн хӑюлӑхӗпе тӗлӗнтернӗ. Сӑмахран, тӑшман кӗтмен ҫӑртен тапӑнса килесрен хӑраса наркома Атӑл флотилийӗн карапӗ ҫине куҫма хытӑ ӳкӗтлеҫҫӗ. Юлашкинчен вӑл килӗшет, анчах хӑйне валли хатӗрленӗ хӑтлӑ каютӑна сивлет, миноносец ҫине ларать. Ф. Раскольников ертсе пынипе флотили ҫав каҫах Хусан ҫыранӗсем патне вӑрттӑн ҫитет те тупӑсенчен хыттӑн пеме тытӑнать. Кӗтмен ҫӗртен тавралӑх кӑнтӑрлахи пек ҫуталса каять: пӗр снаряд нефть турттаракан баржӑна лекнӗ иккен. Ҫав ҫутӑра тӑшман чарусӑр миноносеца тупӑсенчен ӑшалантарма пултарнӑ. Ҫитменнине руль сӑнчӑрӗ татӑлса кайнипе миноносец пӗр вырӑнта кӑна ҫаврӑн­са тӑма пуҫланӑ.

Вӑрҫӑ-харҫа самаях тӳссе курнӑ матроссем те аптраса ӳкнӗ, вӗсенчен пӗри хӑранипе тӑнне ҫухатнӑ. Юхӑм илсе кайнипе кӑна миноносец тем вӑхӑтран тӗттӗмре курӑнми пулать.

Троцкий кайран шуррисен тупписем мӗншӗн пеменнине пӗлет: вӗсен офицерӗсем ҫав каҫ театра кайнӑ иккен.

Ҫар ӗҫӗнче ытлашши нимех те чухламан пулсан та Троцкий фронтсем тӑрӑх хӑйне кӑтартассишӗн кӑна ҫӳремен. Вӑл Мускавпа ҫыхӑнса пысӑк ыйтусене сӳтсе явнӑ, апат-ҫимӗҫ е ҫар хатӗрӗсем ҫителӗклӗ илсе тӑма пулӑшнӑ. «Хӗрлӗ» генералсем хирӗҫсе кайсан вӗсене лӑплантарма пӗлнӗ.

Троцкий хӑйне оркестрпа кӗтсе илнине кӑмӑлланӑ. Вӑл пуйӑс ҫинчен аннӑ-анманах митинг пуҫланнӑ. Халӑха хавхалантарса ямалли майсем ун сахал мар пулнӑ. Хӑш чухне кӑра нарком хӑйне кӗттерме юратнӑ. «Интернационал» тата ытти юрӑсем юрласа пӗррехинче ӑна икӗ сехет ҫурӑ кӗтнӗ (Б. Ефимов-Кукрыниксы художник аса илнисенчен). Тавралӑх «Троцкий, Троцкий!» тесе кӑшкӑрнипе кӗрлесе тӑнӑ. Унтан пӗр комиссар тухнӑ та: «Нарком чирлӗ, ун пырӗ шыҫнӑ, анчах вӑл сирӗн умӑрта пӗр-ик сӑмах тухса калама килӗшрӗ, шӑпӑрт ларӑр», — тесе пӗлтернӗ.

Кӗҫех Троцкий вирхӗнсе тухнӑ. Халӑх каҫӑхса кайса каллех «Интернационал» юрласа янӑ.

Ун чухне микрофон пулман, ҫапах наркомӑн ҫирӗп сассине чи хыҫалти ретре ларакансем те лайӑхах илтнӗ. «Чирлӗ пулсан та еплерех ҫаптарать», — тӗлӗннӗ пухӑннисем.

Троцкий салтаксемпе матроссене ҫакна ӗнентерме тӑрӑшнӑ: эсир тӑвакан ӗҫ хальччен пулман, эсир тӗнчене улӑштаратӑр, кунпа хӑвӑр та историне кӗрсе юлатӑр.

Митинг вӗҫӗнче ҫапӑҫусенче палӑрнисене наградӑсемпе парнесем панӑ. Чи чаплӑ парне — сӑран куртка, ун шал енне пурҫӑнран тунӑ, ҫавӑнпа пыйтӑ ермен. Теприсене кавалеристӑн лампаслӑ хӗрлӗ йӗмӗ тивӗҫнӗ, патша ҫарӗн склачӗсенче ун пек тумтир туллиех пулнӑ. Хӑш чухне орденсемпе парнесем ҫитмесен нарком аптраса ӳкмен, хӑйӗн пистолетне кӑларса тыттарнӑ.

Ҫакӑн пек «спектакле» салтаксем нумайччен асӑнса пурӑннӑ, окопра юлташӗсене каласа тӗлӗнтернӗ.

«Арӑслан» хаярланса кайсан

Сентябрӗн 1-мӗшӗнче, Хусана илме хӗрсех хатӗрленнӗ чухне, Л.Д. Троцкий Мускавран телеграмма илет: «Немедленно приезжай, Ильич ранен. Неизвестно, насколько опасно. Полное спокойствие. Свердлов».

Нарком ним тӑхтаса тӑмасӑр ҫула тухать. Тӗп сӑлтавӗ — влаҫа унсӑр пайлама ан пуҫлаччӑр. Ленина тата партири хӑйӗн юлташӗсене вӑл лару-тӑрӑва ҫитес вӑхӑтрах лайӑхлатма сӑмах парса Сӗвене таврӑнать.

«Революци арӑсланӗ» салтаксене хӑйӗн хаярлӑхӗпе те тӗлӗнтерет. Вӑл салтаксене ӳкӗтлесе те илӗртсе кӑна вута кӗртсе яма май ҫук тесе шутланӑ. Патша ҫарӗн­че таркӑнсене персе пӑрахман, Троцкий вара вӗсене ҫеҫ мар, ҫапӑҫу хирне пӑрахса кайнӑ ҫарсен командирӗсемпе комиссарӗсене тата вунӑ салтакран пӗрне персе пӑрахтармалла тӑвать. Таркӑнсене, хӑравҫӑсене, вырӑнти халӑха ҫаратакансене намӑс кӑтартма вӑл «хура ҫухава» шутласа кӑларнӑ. Ҫав салтаксем тепре трибунал умне тӑрас пулсан вӗсене мӗн кӗтни каламасӑрах паллӑ. Троцкий айӑпа кӗнӗ салтаксене аттисене хывтарса пӗр хушӑ ҫӑпатапа та ҫӳреттернӗ.

Таркӑнсене тытса пама вӑл чухӑнсен вырӑнти комитечӗсене хушнӑ, вӗсене пытарса усракансене персе пӑрахма, ҫурчӗсене вут тӗртсе ҫунтармалли ҫинчен приказ кӑларнӑ.

Сӗверен кайсан Троцкий чакакан ҫарсене чармалли тепӗр хаяр меслет тупать, хыҫран пулеметсемпе сыхласа пыракан отрядсем туса хурать (вырӑсла «заградительные отряды»). Ҫак меслетпе кайран Сталинград патӗнче нимӗҫсене хирӗҫ ҫапӑҫнӑ чух усӑ курнӑ.

Хаярлӑха Мускав ырлать. В.И. Ленин Хусана илес умӗн Троцкий патне ҫаптарнӑ телеграммӑра ҫакна палӑртнӑ:

«…По-моему, нельзя жалеть города, и откладывать дальше, ибо необходимо беспощадное истребление, раз только верно, что Казань в железном кольце…»

Тӗлӗнмелле пулин те, ҫакна Троцкий шута хумасть, хура халӑха ҫапӑҫусем пуҫланиччен хуларан тухса кайма ыйтать. Комуч ҫарӗсем ҫакӑнпа усӑ курса Раҫҫей империйӗ пуҫтарнӑ ылтӑна илсе тухаҫҫӗ.

Сентябрӗн 1-мӗшӗнче Хусана ҫӑмӑллӑнах илеҫҫӗ, тепӗр икӗ кунтан Чӗмпӗре те шуррисенчен тасатаҫҫӗ.

Лариса Рейснер тата ыттисем

Сӗве хулинчи Граждан вӑрҫин музейӗнче Л.Д. Троцкин гипсран тунӑ кӳлепине вырнаҫтарнӑ терӗмӗр. Ку залрах чӳрече умӗнче тӑракан хитре хӗрарӑм кӳлепине те курма пулать. Ку — разведка отрячӗн комиссарӗ Л.М. Рейснер, самай ят илнӗ сӑвӑҫ тата журналистка. В.В. Вишневский ун сӑнарне хӑйӗн «Оптимистическая трагедия» пьесине те кӗртнӗ.

Л.М. Рейснер «Комуч» ҫарӗсем Хусана илсен унта чухӑн хӗрарӑм пек тумланса разведкӑна кайса килнӗ. Каярахпа вӑл Тӗрлемес урлӑ Шӑхран станцине ҫитиччен разведкӑна ҫӳренӗ, Пиллӗкмӗш ҫара ҫыхӑну йӗркелесе яма пулӑшнӑ.

Ҫак хӑрарӑм Сӗве операцийӗ вӑхӑтӗнче Троцкий еркӗнӗ пулнӑ теҫҫӗ, каярахпа вӑл Атӑл флотилийӗн командующине Ф.Ф. Раскольникова качча тухнӑ.

Разведкӑна ҫӳренине вӑл хӑйӗн «Казань — Сарапул», Тӗрлемес таврашӗнчи ӗҫсене «Письма с фронта» очеркӗсенче ҫырса кӑтартнӑ:

«Свияжск — почему именно Свияжск? Название этой маленькой станции на берегу Волги, сыгравшей впоследствии такую крупную роль в обороне и обратном взятии Казани, ставшей горном, в котором выковалось ядро Красной Армии, возникло, было повторено, запомнилось как-то стихийно, в самый разгар отступления и паники.

Назначал ли штаб местом своего закрепления именно Свияжск, бросил ли это имя в бегущую толпу инстинкт самосохранения, — но именно туда стремилась вся волна отступающих.

Гражданская война господствует на больших дорогах. Стоит свернуть на проселок, на тропинку, бегущую по теплым межам, пушистым межам, — и опять мир, осень, прозрачная тишина последних летних дней. Идем босиком, сапоги и хлеб на палке через плечо. Матрос где-то подобрал пастушеский длинный кнут и так щелкает им за спиной Портфеля, что тот приседает и готов расплакаться… В деревни мы почти не заходили — и то больше в сектантские: там и чище, и хозяева сочувствуют, и молоко густое, как в царстве небесном, и бабы свежи, как сотовый мед.

На третий день, впрочем, чуть не попались. Портфель поранил как-то ногу, устал, заныл... После маленькой разведки мы залезли в первую встречную деревню. Сперва все шло хорошо: прохладное крылечко, яйца вкрутую, чай, огурцы и безразличный ко всему хозяин. И вдруг, только мы разблаженствовались, — вынырнул откуда-то господин в синей суконной поддевке, красном кушаке, с бородой «а ля рюс» — нечто вроде урядника на покое. Наш хозяин только глянул на него боком и стал еще серее и молчаливее. И начался у нас самый невинный, самый тихий разговор.

«Вы из Казани, беженцы?» Отвечает за всех предводитель: «Нет, дачники. Ищем домик с хорошим видом на реку и вообще с удобствами».

«Ну, господа, не притворяйтесь! Выгнали вас из Казани, здорово выгнали? Вот товарищ даже портфель захватил второпях? Да вы, верно, из наших?» — и подмигивает глазом.

Мишка делает вольт. Начинает расписывать подкрепления, полученные Красной Армией: «Помилуйте, двадцатидюймовые орудия из Кронштадта, бомбы, начиненные лунином, — через два-три дня...» — и вдруг пристально глянул на хозяина, повернул голову куда-то в сторону, к открытой степи… Быстро смылись через сад в ближнее поле... Весь остаток дня проспали в золотых душных снопах, недалеко от дороги».

Сӗвепе Тӗрлемес ҫулӗсемпе ҫавӑн пекех С.А. Ковпак, К.А. Мерецков (паллӑ ҫарпуҫӗсем), И.Б. Тито (каярахпа Югослави Президенчӗ, маршал), В.В. Вишневский (паллӑ ҫыравҫӑ) утса тухнӑ. Чӑвашсенчен кунта С.Д. Павлов (Мичман Павлов), С.П. Петров (КПСС чӑваш обкомӗн пӗрремӗш секретарӗ), И.С. Максимов-Кошкинский тата ытти паллӑ ҫынсем ҫапӑҫнӑ.

Малалли шӑпи

Л.Д. Троцкий (чӑн хушамачӗпе ячӗ — Лейба Бронштейн) Херсон кӗпӗрнине кӗрекен Елисаветград уесӗнчи Яновка ялӗнче 1879 ҫулта ҫуралнӑ. Ӑна ХХ ӗмӗрти чи паллӑ революционерсенчен пӗри тесе хаклаҫҫӗ. Вӑл троцкизм юхӑмне пуҫласа яраканӗ. 1917 ҫулхи Октябрьти революцие йӗркелесе пыракансенчен пӗри пулнӑ.

Л.Д. Троцкий Коминтерн туса хуракансенчен пӗри, ҫак организацие вӑл вӗрентсе тата ертсе пынӑ.

Граждан вӑрҫи хыҫҫӑн вӑл ӗҫ ҫарӗсем туса хума тата «профсоюзсене тытса силлеме» сӗннӗ, ҫакӑ ун авторитетне самай хавшатнӑ. Ӑна влаҫа вӑйпа тытса илме хатӗрленет тесе те айӑпланӑ. 1927 ҫулта пур должноҫран хӑтарса Казахстана ссылкӑна янӑ. 1929 ҫулта ӑна ҫӗршывран кӑларса ямалла тунӑ.

1933 ҫулта Германире Гитлер саккунлӑ майпа влаҫа ларсан Троцкий ҫакна тӗнчери рабочи юхӑмӗ хавшаса ҫитнипе ӑнлантарать. И.В. Сталин ҫак юхӑма ура хурса пырать тесе IV Интернационал йӗркелет.

1933 ҫулччен Л.Д. Троцкий Францире пытанса пурӑннӑ, анчах ҫакна фашистсем тупса палӑртнине пула вӑл Мексикӑна тухса тарнӑ. Ӑна Сталинӑн ятарлӑ службисем те куҫран вӗҫертмен: 1938 ҫулта ун аслӑ ывӑлне вӗлернӗ. Кӗҫех ун малтанхи арӑмӗпе кӗҫӗн ывӑлне персе пӑрахнӑ.

1940 ҫулта Мехико хули ҫывӑхӗнче Л.Д. Троцкие Рамон Маркадер НКВД агенчӗ пӑр катмалли мӑлатукпа пуҫӗнчен ҫапса вилмеллех амантать. 20 ҫул тӗрмере ларса тухнӑ хыҫҫӑн ҫак агент Совет ҫӗршывне килет, ӑна Совет Союзӗн Геройӗ ятне параҫҫӗ. Л.Д. Троцкие вӗлерме 5 миллион доллар тӑкакланӑ теҫҫӗ.

«Эпӗ 43 ҫул марксизм ялавӗ айӗнче кӗрешрӗм, — палӑртнӑ Л.Д. Троцкий хӑйӗн халал ҫырӑвӗнче. — Пурнӑҫа ҫӗнӗрен пуҫлама май пулсан хам тунӑ хӑш-пӗр йӑнӑшсенчен пӑрӑнса иртнӗ пулӑттӑм, анчах утса тухнӑ тӗп ҫул-йӗре тӗрӗс тесе хаклатӑп. Пурнӑҫ ытла та илемлӗ. Килекен ӑрусем ӑна хаярлӑхпа пусмӑртан хӑтарччӑр та савӑнса пурӑнччӑр».

Раҫҫейре революци юхӑмӗ мӗнле пуҫланса аталаннине Л.Д. Троцкий хӑйӗн нумай кӗнекинче ҫырса кӑтартнӑ. Унсӑр пуҫне вӑл литература критикӗ тата «Манӑн пурнӑҫ» асаилӳ кӗнекин авторӗ.

Революци хыҫҫӑнхи малтанхи ҫулсенче Троцкий ятне Самар тата Ленинград облаҫӗсенчи хуласене, нумай урампа тӳремсене панӑ. Ун ячӗ Чӑвашра та кӗрленӗ. Сӑмахран, Етӗрне районӗнчи Ирҫе ялӗнче 1920 ҫулта йӗркеленнӗ коммунӑна ун ятне панӑ. Ун ячӗллӗ ҫар училищисем тата тинӗс карапӗсем пулнӑ. Л.Д. Троцкин ҫавраҫиллӗ пурнӑҫӗ тата пӳкле вилӗмӗ пирки илемлӗ фильмсем ӳкернӗ тата романсем ҫырса кӑларнӑ.

Л.Д. Троцкий чаплӑ оратор пулнипе те паллӑ. Вӑл ӗмӗрӗ тӑршшӗпех тытамак чирӗпе (эпилепсипе) асапланнӑ.