Электронлă вулавăш

Октябрь уявне хатĕрленнĕ кунсенче ачампа Мускавра пултăмăр. Нимĕç рабочисен делегацине курсан, ачам вĕсемпе калаçасшăн аптратма тытăнчĕ.

— Иксĕмĕр те эпир нимĕçле пĕлместпĕр. Эпĕр чăвашла калаçнине вĕсем ăнланас çук, — тетĕп.

Ачам итлемест.

— Чăваш чĕлхи йывăр мар, тен, кĕтмен çĕртенех ăнланĕç, — тет.

— Эпĕр чăвашла калаçнине нимĕç çынни ăçтан вара ăнланма пултарĕ, — тетĕп.

Ачам мана ĕненмест. Сасартăк малалла чупса кайрĕ те, ыттисенчен хыçалтарахра утса пыракан пĕр рабочин пальто аркинчен тытса:

— Ан кай-ха! — тесе чарчĕ.

Аллисен пӳрнисене пĕрлештерсе «10» туса кăтартрĕ те, унтан 8 пӳрнине ăрасна илсе паçăрхи 10 çумне хушнă евĕр туса:

— Акă çакăн чухлĕ çул... 18 çул тултарать... Уяв паян пирĕн. Октябрь революци 18 çул тултарнă ятпа пурте уяв тăватпăр! — терĕ.

— А-а-а! Ахтцен! — терĕ ачана хирĕç нимĕç рабочи урамри ылтăн саспаллисемпе «Сывă пултăр Октябрь революцин 18-мĕш уявĕ» тесе çырнă мăн ялавсем еннелле пӳрнисемпе тĕллесе кăтартса.

— Тĕрĕс, тĕрĕс... Каланине ăнлантăн, — терĕ ача, хавасланнипе йăлт-ялт темиçе хут сиккелесе илсе. — Тата калам: пирĕн авал патша пулнă, вырăсла каласан «царь», пирĕн аттесене пусмăрласа пурăннă.

Малалла

Çыварас тесе куçне хупсан та, Семен Петровича шухăшĕсем çывăрттармаççĕ. Юнашар кравать çинче тутлăн тĕлĕрекен Макар Макарча вăратас мар тесе, сывлăш çавăрма шикленсе выртнă хушăра, Семен Петрович пыр шăтăкĕ кăтăкланнипе — кхм! кхм! тесе ӳсĕркелесе илет.

— Тухтăр чĕлĕм туртма пăрах терĕ. Бронхит.

Семен Петрович, табак туртма виçĕ çул ĕлĕк мĕнле майпа тытăннине аса илсе, лаш хуйхăрса ярать. Табак туртма тытăнасси çапла пулнăччĕ.

Çĕнĕ пуçлăх килмелле тенĕ хыпар Семен Петровича тĕрлĕ майлă та шухăшлаттарнăччĕ.

«Киввин ăсне-йăлине пĕлсе çитернĕ хушăра çĕнни килсе кĕрсен мĕнле юрас?»

Çĕнни вунпĕр сехетте çирĕм минут кайнă вăхăтра пырса кĕрсе, служащисемпе «здоровă туса» сĕтел хушшине ларсан, Семен Петрович учрежденири ĕçсем мĕнле пыни çинчен ăна кĕске рапорт панăччĕ. Рапорт панă чухне ахальтен кăна çапла каланăччĕ:

— Халĕ, çитменлĕхсем кăштах пулсассăн та, эсир тĕреклĕ ертсе пынипе, пĕр эрнерех чи малта пыракан учреждени пулса тăма пултарăпăр, — тенĕччĕ.

Пуçлăх, сăрантан тунă портсигарне туртса кăлăрса, Семен Петровича:

— Тархасшăн! Именсе ан тăрăр. Туртса ярăр... Табак туртнă чухне пуç аванрах шухăшлать, — тенĕччĕ.

Малалла

Мăн саспаллисемпе «Чĕлхе валеçекен пункт» тесе çырнă çурт тĕлне çитсен, пирĕн герой Касантей куçлăхне сăмси çинчен шăлса илчĕ те лаши çинчен анчĕ. Лашине тункатаран кăкарса урамах хăварчĕ, хăй йăкăр-йăкăр утса шала кĕчĕ.

Магазин стенисем çине йĕри-тавраллах çипсем карса хунă та, çав çипсенчен тем тĕрлĕ чĕлхесем тирсе янă. Хăш-хăш чĕлхесем кĕленчерен тунă пĕчĕк шкапсенче выртаççĕ, хăшĕсене «суя чăпти» ăшне хунă та, чăптисем çине унта миçемĕш сортлă чĕлхесем пуррине ылтăн саспаллисемпе çырса паллă тунă. Магазинĕн малти стени çине пир карса, пирĕ çийĕн вырăсла «Язык до Киева доведет», чăвашла «Чĕлхе. Мускава та çитерет» тесе эрешлесе çырнă.

Магазинра приказчиксĕр пуçне никам та çук. Пирĕн Касантей кĕленче ăшĕнчи пĕр чĕлхе çине пӳрнипе тĕллесе кăтартрĕ:

— Ак çакă чĕлхе мĕнле йышшискер? — ыйтрĕ вăл сывлăшне çавăраймасăр тăнă хыççăн.

— Вăл Гоголь çырнă, «Ревизорти» Хлестаков чĕлхи пулать, — тет сăмах ваклама питĕ юратакан приказчик. — 35 пин Курьер чупни çинчен каласа парса..... суя чăпти тыттарас тĕлĕшпе 19-мĕш ĕмĕрте тĕнчери рекорда йышăннă Хлестаковăн чĕлхи пулать ĕнтĕ вăл. Чĕркесе парас-и?

Малалла

«Хĕре хам май пуплемешкĕн

Вĕрент», — теттĕм юлташа.

Чĕлхесем нумай пĕлмешкĕн

Хушрĕ çавă апăрша.

Мăриккан чĕлхи вĕрентĕм,

Хăнăхрăм харсăрлăха.

Унпала эп пĕр хĕре те

Сĕнеймерĕм туслăха.

Нимĕçле пупле пуçларăм,

Пачĕ çирĕплĕх мана.

Хыт хушсан та, кураймарăм

Эпĕ парăнакана.

Юрă пулăшать пуль терĕм,

Вĕренсен итальянла.

Арисем те ĕнĕрлерĕм

Пурпĕр сирчĕç ман алла.

Мана тиврĕ французла та

Çепĕççĕн çеç пуплеме,

Хĕрсемпе ун-кун хутлаттăм,

Пил пулмарĕ чĕреме.

Вырăсла çапма пуçларăм

Намăсрах сăмахсемпе.

Ни капла паллашаймарăм

Хама кирлĕ пикепе.

Кĕскерех калаç темешкĕн

Тытăнчĕç хăш-пĕрисем.

Грекла тиврĕ вĕренмешкĕн,

Пурпĕр пăрăнчĕç хĕрсем.

Ют чĕлхе те пулăшмаймĕ

Тус пулмашкăн хĕрпеле.

Хам чăваш чĕлхи сăпайлă,

Кӳрĕ çав кăна телей.

Чĕлхемĕре танлаштаратăп аннепе,

Аннесенче тапать чĕлхе чĕри,

Ун çепĕç те асамлă вăйĕпе

Çак çĕр çинче пурнать мĕн пур чĕрри.

Мĕнле телей тăван чĕлхем пурри!

Мĕн ĕмĕрлĕх анне пире пӳрни,

Чĕрем юрри, çут пурнăçăн юрри,

Тĕнчемĕре ун пилĕпе курни.

Тăван чĕлхем! Тăван аннем-чĕлхем

Хĕвел те эсĕ. Çĕр чăмăр çаврăнни,

Кашни çьшна вăй паракан хĕлхем,

Хăватлăн, аслăн, чаплăн пурăнни.

Хура халăх хушшинче тĕнчере мĕн пурĕ те 77 тĕслĕ чĕлхе анчах теççĕ. Тĕрĕссипе каласан, 77 тĕслĕ чĕлхе анчах мар, мĕн пурĕ 3000 чĕлхерен те иртет, тĕн таврашĕ те 1000 яхăн. Çак 3000 тĕслĕ чĕлхеллĕ халăхсенчен питĕ йышлăн çĕр мильюншар йышпа пурăнакансем те пур, тата питĕ сахалăн çĕршер пинĕн йышпа пурăнакансем те пур. Вĕсем пурте харпăр хăй тăрăшса пурăнаççĕ. Пирĕн чăваш чĕлхипе калаçакансем пĕр мильюн çура çывхараççĕ, çавăнпа çак мильюн ытларах йышпа калаçса пурăнакан чăваш халăхĕ çĕр мильюнлă халăхсем çумĕнче нимĕн те мар пек, анчах тата чăваш чĕлхинчен сахаллăн пурăнакансем те пур, вĕсене шутласан, чăваш йышĕ мĕльюн çурă та сахалах мар пек туйăнать, хамăра ăссăн пурăнма та пултармалла пек туйăнать мана. Тĕнчере чи йышлă халăхсем ак çаксем: чи малтан китайсем 480 мильюн çын, акăлчан чĕлхипе калаçакансем 100 мильюн, нимĕç чĕлхипе 100 мильюн, вырăс чĕлхипе те çавнашкалах, тата ыттисем те пур. Ун пек йышлă халăхсем пурте хăйсене уйрăм патшалăхсем туса пирĕн пек (сахал, вĕтĕ) халăхсене хăйсен ăшне çăта-çăта янă. Эпир те чăвашсем авалах вырăссен ăшĕнче пурăнатпăр, вĕсем пире çăтса илни питĕ нумай пулать ĕнтĕ. Тĕнчере пирĕн пек сахаллăн пурăнакан халăхсем эпир анчах мар, питĕ нумай. Çапла пирĕн [...] раççĕ. Мĕншĕн [тесен ...] çынсем пурте пĕр шухăшпа пурăнаççĕ, хăйсен чĕлхине, хăйсен тăван халăхне те пурте питĕ хытă юратса, питĕ хисеплесе ăна ытти ют халăхсене мăшкăллама памаççĕ. Хăйсен халăхĕ ячĕшĕн хытă тăрăшаççĕ вĕсем. Çакăн пек хăй халăхне, хăй чĕлхине хисеплесе хытă тăрăшнине курса ун пек çынсене Турă та пулăшать, вĕсен пурнăçĕсене малалла ярать. Кам хăй чĕлхине юратмасăр унтан йĕрĕнсе тăракансене Турă та юратмĕ, ун пек халăхсем Турă умĕнче те, ытти халăхсем умĕнче те малалла каяймĕç, вĕсем пурăннăçем пĕтсе çĕр çинчен çухалсах пырĕç. Сахал халăхсенчен пĕри чăвашсем терĕмĕр эпир. Вырăс патшалăхĕнче пурăнатпăр. Вырăс патшалăхĕнче, Раççейре, сахалăн халăхсем эпир анчах мар, Раççейре мĕн пурĕ 90 тĕслĕ халăх пурăнать; çак 90 тĕслĕ чĕлхерен чăвашсенчен сахаллăн пурăнакансем те нумай. Вĕсен хушшинчен латышсен, эстонецсен тата финсен йышĕсем пирĕнни пекрехех анчах, çапах вĕсен ячĕсем питĕ паллă, питĕ чаплă, вĕсене Раççейре пурте пĕлеççĕ. Вĕсем пурте вĕреннĕ, вĕсен хăйсен темĕн тĕрлĕ хаçат-журнал, тĕрлĕрен кĕнеке... Çаксене шутласан эпĕ хамăр чăваш халăхĕ çинчен аса илетĕп, мĕншĕн пирĕн чăваш халăхĕ пĕр шухăшлă мар-ши вăл? тетĕп. Ăçта вырăспа хутăш пурăнакан чăвашсем вырăс пуласшăн, тутарпа хутăш пурăнакансем тутара тухасшăн тăрăшаççĕ... Нумайăшĕ вĕреннĕреххисемех тăван чăваш чĕлхипеле çырнă кĕнекесене те, «Хыпар» хаçатне те вулама парсан: «мĕн вăл чăвашла кĕнекене е хаçатне! Эпĕ чăвашла вулама та пĕлместĕп» теççĕ. Çапла каланине эпĕ хамах питĕ нумай илтнĕ. Çак сăмахсем ху чĕлхӳне хурланисемех пулмаççĕ-и вара?! Апла хамăр кĕнеке-хаçатсене «урласан эпир нихçан та хальхи çĕрĕк ятран хăтăлас çук.

Малалла